МУНИЦИПАЛЬНОЕ КАЗЕННОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

ИСПИКСКАЯ ОСНОВНАЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА

РЕФЕРАТ

по родной литературе

ТЕМА

Жизнь и поэзия Етим Эмина

Работу выполнил

Учитель Родного языка и литературы-

Джамалова Диана Шафиевна

ИСПИК

2018-2019

учебный год

Етим Эмин
Малумат
Дидедиз хьайи чӀав:	1838 йисан
Дидедиз хьайи чка:	Дагъустан
Кьиникьин чӀав:	1885 йисан
Гьукумат:
Пеше:	Зари

Кьиникь са зат1 туш хьи акьван- Адалат чаз хьана масан..

Е.Эмин.

Етим Эмин (Севзиханан хва Мегьамед-Эмин) (1838 йис —1885 йис) — чIехи шаир ва камалэгьли,лезги ваДагъустандин эдебиятрин 19 виш йисан машгьур классик, халис ватанперес, чӀехи устад, зурба алакьунар авай, халкьдин рикӀ алай зарийрикай сад я. Шаирди кесиб халкьдин дерди-гьал, уьмурдин залан шартӀар дериндай кьатIана ва абур вичин иер эсерра ахъайна.

Уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ

Етим Эмин виликанКуьре округдинЦилингрин хуьре лежберрикай тир Севзиханан хзанда1838 йисуз дидедиз хьана. Эмин гьеле гъвечӀизмаз, Севзиханан хзанар ЦилингайЯлцIугъиз куьч хьанай. Гьана Эмина вичин уьмуьр тухванвай. Эминан буба Севзихан кӀел-кхьин чидай, дуьньядикай хабар авай, шариатдин къанунрин гъавурдик квай кас тир. Севзихан савад авай, дуьньядикай хабардар кас тирвиляй ва жемятдин арада адаз гьуьрмет авайвиляй ам пуд хуьруьн дувандин къазивиле тайинарнай. Чаз Севзихан гьихьтин къази хьанайтӀа малум туш, амма ам савадлувилин пад кьазвайди тирди ашкара я. ИкӀ ада вичин чӀехи кьве хцивни — Эминавни Меликав — кӀелиз тунай. ГъвечӀи хва Набидивай буба регьметдиз финикди кӀелиз хьаначир.

Эминан халисан тӀвар Мегьамед-Эмин я. «Етим» ада вичиз къачур заривилин лакӀаб я. Сифтегьан кӀел-кхьин Эмина вичин бубадивай чирнай. Эминан алакьунрал, хци зигьиндал, кьатӀунрал гьейран хьайи Севзихана вичин хва машгьур алим Гьажи Имаил-эфендидин патавКьеанрин хуьруьз рекье туна. Гьажи Исмаил-эфендидин медресада сухтайриз мусурман диндилай алава гьа девирдин жуьреба-жуьре илимрай, РагъэкъечӀдай патан халкьарин эдебиятрай, риторикадай, поэтикадай, яни шиирар кхьидай къайдарикай чирвилер гузвай.

Кьеандал медреса куьтягьай Эмин, вичин чирвилер мадни вини дережадиз хкажунин мурад рикӀе аваз, Куьре пата тӀвар-ван авай чӀехи алимАлкьвадар Гьажи Абдуллагь-эфендидин медресадиз гьахьнай. Ина кӀелай йисара Эмина РагъэкъечӀдай патан халкьарин шииратдиз ва вичи эсеррин туькIуьрунин кардиз чIехи фикир гузва. Ада чӀехи гьевесдалди араб ва туьрк чӀалар чирзава. Зари арифдар кас хьайиди адан шиирай ва дувандин къазивилин везифадихъ галаз алакъалу бязи документрай чир жезва. ИкӀ, Мажалисдай тир Мусадин хва Абдуллагьа Эминаз кхьей чарчел ихьтин гафар гьалтзава: «Куьре вилаятдин марифатлу алим, зи камаллу ва рикӀин сидкьидин малла Эминаз, ваз ва вун кӀанибуруз… саламар хьуй».

Зурба алакьунар авай Эминаз лап чӀехи алимривай чирвилер къакъудай фикир авай, амма буба регьметдиз фейила, ада гъвечӀи стхайрин ва вахарин къайгъударвал авун лазим жезвай. ЯхцӀурни цӀуд лагьай йисарин эхирда хьиз Гьажи Абдуллагь-эфендидин медреса куьтягьай Эмин Ялцугъиз хквезва ва бубадин чкадал дувандин къазивиле кӀвалахзава.

Жегьил Эмина вичин гъвечӀи вахариз ва стхайриз бубавал авуна. ИкӀ ада, са чарчелай малум жезвайвал, Меликав кӀелун давамариз тунай.

Эминан къазивал

Е. Эмин хьтин регьимлу къази и хуьрера гьич са чӀавузни хьайиди тушир. Шаирдин эсеррай ва маса чаз малум документрай аквазвайвал, ам гьахъ гвай, михьи, анихъ галай инсанрин рикӀикай хабар кьадай, адалатлувилелди суд-дуван ийидай, маса къачуз тежедай къази хьана.

Ам кесибрин патал алайдиКьеанрин ваБигер хуьрерин судьяйриз ада ракъурай чарчелай хъсандиз аквазва:

Асаламу алейкум! Зи патав атанвай эмеди заз куь патан итим тир Султалидлай шикаят ийизва, ада лугьузва хьи, вичин рагьметлу гьуьлелай вичел агакьун лазим тир ирс вахчунин карда Султалиди вичиз манийвал ийизва. Гьаниз килигна за квез и кагъаз кхьизва ва куьне и кар туькӀуьрна, яни Султалидвай вахчуна а гьакь эмедив вахкун тӀалабзава. Эгер квез зини куь арадавай стхавилин къадир аватӀа, куьне геж тавуна и кар тамамара… Куь хийир кӀани, куь халис дуст Мегьамед-Эмин.

Ихьтин фактар Эминан шииррани гъиз жеда. Адан инсанпересвал себеб яз кесибриз Етим Эмин гзаф кӀандай, шаирдин патав алакьун-кагьакьун ийиз, гьар жуьредин меслятар къачуз, гьатта къунши хуьрерайни кваз инсанар къведай.

Е. Эмин вичин патав суд-дуван авун патал арза-ферза гваз атайбурун гъилиз ваъ, рикӀин михьивилиз килигдай.

Гьа ина, — кхьизва А. Агъаева, — инсанрин арза-ферзадин юкьва Эминан кьил дуьньядай акъатна. Ам, дуьньядин чин ва астӀар пад акуна, адавай тух хьанвай кас тир. Иниз килигна, адан шииратдихъни яшайишдин туьнтвал ава.

Гьелбетда, гьахъвилиз къуллугъзавай, "бязибуруз я вун гьамни хажалат… бязибуруз я вун девран, дуьнья гьей! — гафар лагьай суддин къази варлуйриз хуш туш, акси яз чпин гафарни ише фин тийизвайвиляй абур Е. Эминал ажугълу жезва. Эмин залан азардик ажуз хьайила, шаирдиз кьисас яз, ада хвена чӀехи авур етимриз девлетлуйри футфа гана, абур чӀехи стхадин чина акъвазарнай.